İran siyasetine yön veren Hamaney kimdir?

İsrail’in İran’a hücumuyla başlayan savaş dört gündür devam ederken, ABD Lideri Donald Trump’ın İran’ın dini lideri Ayetullah Ali Hamaney’e suikast planını engellediği iddia edildi.

İran’ın dini lideri Ali Hamaney, İran İslam Devleti’nin Humeyni’den sonraki lideri oldu, devrimin liderinden kat be kat uzun süre iktidarda kaldı ve ülkede son sözü söyleyen kişi olarak onlarca yıl İran siyasetine yön verdi.

Peki, Hamaney nasıl bir siyasetçi? Geçmişinde dikkat çeken neler var?

ÖMRÜNÜN 40 YILI ŞAH DÖNEMİNDE GEÇTİ

Ali Hamaney, 19 Nisan 1939’da Meşhed kentinde doğdu. Ailesi aslen Tebrizli. Baba tarafı İran Türklerinden. Hamaney Türkçeyi düzgün biliyor fakat kamuoyu önünde az konuşuyor.

Hamaney’in babası din adamıydı. O da babasının izinden gidip çocuk denecek yaşta din adamı oldu. Meşhed’de ve Irak’ın Necef kentinde din eğitimi aldı. İran’ın dini merkezi Kum kentinde, gelecekte İslam ihtilaline liderlik edecek Ayetullah Humeyni’yle tanıştı.

Hamaney’in hayatının 40 yılı Şah devrinde geçti. İran’da İslam devleti kurmak isteyen Humeyni, Şah’ın bir numarılı düşmanıydı. Hamaney, Humeyni’nin Paris’te sürgünde olduğu yıllarda onun fikirlerini yaymak için çalıştı. Şah’ın polisi tarafından altı kere gözaltına alındı, azap gördü.

1979, HAMANEY İÇİN DE DÖNÜM NOKTASI OLDU

1979 yılı hem İran için hem Hamaney için dönüm noktası oldu. Şah, geniş halk kitlelerinin isyanıyla devrildi. Sürgünden dönen Humeyni, İslam rejimini kurdu. Artık ülkeyi mollalar yönecekti. Hamaney de o mollalardan biriydi.

40 yaşındaki Hamaney, yeni önderin yakın etrafındaki isimlerden biri oldu. İhtilali Konseyi’nde görev aldı, milletvekili oldu ve savunma bakan yardımcılığı yaptı. İran’ın en tesirli kurumlarından biri olan İhtilal Muhafızları’nın kuruluşuna yardım etti. Başkent Tahran’da cuma namazlarında imamlık yapmaya yaptı.

1980’DE SUİKAST GİRİŞİMİNE UĞRADI

İslam rejiminin önde gelen biri haline gelen Hamaney, 1981’de suikast teşebbüsüne uğradı. Mescitte konuşma yaparken kasetçaların içine gizlenen bomba infilak etti. Atakta ağır yaralanan Hamaney’in sağ kolu felçli kaldı. Suikast girişiminden dini yönetime karşı çıkan Furkan grubu sorumlu tutuldu.

Hamaney kurtuldu ama iki ay sonra Cumhurbaşkanı ve Başbakan peşpeşe suikaste kurban gitti.

42 yaşındaki Ali Hamaney, suikast girişiminden dört ay sonra, yüzde 95’in üzerinde oy olarak cumhurbaşkanı seçildi.

İRAN-IRAK SAVAŞI SIRASINDA CUMHURBAŞKANIYDI

Hamaney’in cumhurbaşkanlığı dönemi sekiz yıl süren İran-Irak savaşıyla geçti. Savaş, yaklaşık 1 milyon kişinin ölümüne, 2 milyon kişinin yaralanmasına ve her iki ülkede de ağır hasara yol açtı.

1989 yılı hem dünya hem İran için dönüm noktası oldu. ABD ile Sovyetler Birliği arasındaki Soğuk Savaş biterken İran İslam rejimi liderini kaybetti. 49 yaşındaki Hamaney, Uzmanlar Meclisi tarafından oybirliğiyle Humeyni’nin yerine dini önder seçildi.

BİR GECEDE “AYETULLAH” İLAN EDİLDİ

Ancak Humeyni’nin kurduğu İslam Cumhuriyeti’nde liderlik koltuğuna üst seviye bir din adamının oturması gerekiyordu. Hamaney’in dini bilgisinin liderlik için yeterli olmadığını düşünenler vardı.

Eleştirilerin önüne geçmek için Hamaney, bir gecede Ayettulah ilan edildi. Anayasa da değiştirildi. Dini lider karşısında cumhurbaşkanının yetkileri artırıldı.

Aslında Hamaney, İslam rejimi içinde sıradan hatta silik bir isimdi. Attığı en önemli adım, İran-Irak savaşı sonrasında Devrim Muhafızları’nı güçlendirmek oldu.

Böylece rejim içindeki pozisyonunu güçlendirdi, her devirde son kelamı söyleyen güçlü bir önder haline geldi.

ORTADOĞU’DA SAVAŞLAR VE BÜYÜK ALTÜST OLUŞLAR

Hamaney döneminde Ortadoğu savaşlara ve büyük altüst oluşlara sahne oldu.

İran-Irak Savaşı’nı, 1991’de Körfez Savaşı, 2003’te Irak’ın işgali izledi.
2011’de, Arap ülkelerinde, Hamaney’in “İslami uyanış” olarak nitelediği halk ayaklanmaları başladı.

Ayaklanmalar, İran ile Suudi Arabistan arasında uzun süredir devam eden jeopolitik rekabeti artırdı.

İslam rejiminin gözünde ABD ve İsrail, “Büyük Şeytan”dı. Hamaney döneminde İran, ABD yönetiminin ve İsrail’in bölgedeki tesirine karşı bir “direniş ekseni” oluşturdu.

Devrim Muhafızları eliyle oluşturulan eksen, tıpkı vakitte İran’ın bölgedeki etkisini bir hayli genişletti.

Lübnan’daki Hizbullah örgütü, Yemen’deki Husiler, Irak’taki Şii milisler ve Filistin’deki Hamas ve İslami Cihad “direniş ekseni” içinde yer aldı.

Direniş ekseninde kilit rol oynayan İran İhtilal Muhafızları Kudüs Gücü Kumandanı Kasım Süleymani, 2020’de Irak’ta ABD saldırısında öldürüldü. Hamaney, Süleymani’nin cenaze namazını kıldırırken gözyaşlarını tutamadı.

HAMANEY’İN İZNİYLE NÜKLEER ANLAŞMA İMZALANDI

İran’ın ABD başta olmak üzere Batı ile en değerli sorunu nükleer programıydı. Ambargo altındaki İran, halkı ekonomik olarak rahatlatmak için Hamaney’in izniyle 2015’te Batı ile nükleer muahede imzaladı.

Anlaşmada, nükleer programın güç üretiyle sınırlanması karşılığında yaptırımların kademeli olarak kaldırılması öngörülüyordu. Fakat 2018’de dönemin ABD Başkanı Donald Trump nükleer anlaşmadan çekildi, yerine gelen Joe Biden, canlandırmaya çalışsa da başarılı olamadı. Anlaşmanın yürümemesi, içeride, Hamaney’in “Amerikalıların güvenilmez olduğu” tezini güçlendirdi.

İRAN’DA PROTESTOLAR

Hamaney’in on yıllara dayanan iktidarı, protestolara da sahne oldu. En büyüklerinden biri, Mahmud Ahmedinejad’ın 2009’da Hamaney’in desteğiyle yeniden cumhurbaşkanı seçilmesiyle patlak verdi. Seçimlerde hile yapıldığı gerekçesiyle başlayan gösteriler, güvenlik güçlerinin kanlı müdahalesiyle bastırıldı.

2017 ve 2019’da bu kere ekonomik külfetleri protesto için şovlar yapıldı.

2022’deyse başörtüsü zorunluluğu ve polis şiddeti gençleri sokağa döktü. 22 yaşındaki Mahsa Amini, düzgün örtünmediği gerekçesiyle “ahlak polisi” tarafından gözaltına alındıktan sonra hayatını kaybetti.

Amini’nin polis şiddetiyle öldüğü tezleri üzerine başlayan ve tüm ülkeye yayılan şovlar aylarca sürdü. Şovlar sırasında Hamaney aksisi sloganlar da atıldı. Hamaney, Mahsa Amini protestolarından yabancı ülkeleri sorumlu tuttu.

Ayetullah Ali Hamaney, on yıllardır süren iktidarında hiç ülke dışına çıkmadı. Altı çocuk babası olan Hamaney, şiir okumayı ve bahçeyle ilgilenmeyi seviyor.