Osmanlı kuş sarayları 5 asırdır hoşluğunu koruyor

Osmanlı Devleti‘nde kuşların yuvası olması emeliyle 16. yüzyıldan itibaren kimi mescitlerin, medreselerin ve türbelerin duvarlarına yapılan kuş evleri, bugün hala birçok kuş çeşidine konut sahipliği yapıyor.

Hem mimari hem de insani açıdan estetik bir niyetin yapıtı olarak ortaya konulan yapılar, Osmanlı medeniyetinde, canlılara gösterilen merhametin de simgesi olarak görülüyor.

Serçe, güvercin ve sığırcık üzere birçok kuş tipinin barınması için inşa edilen kuş sarayları, mimari yapıtların bilhassa güneş gören ve rüzgar almayan kısımlarına yapılıyordu.

Tarihçi, müellif Mehmet Dilbaz, Osmanlı kuş saraylarının tarihi, yapılış emeli, geçmişten bugüne ehemmiyeti ve bu yapıtların öteki toplumları nasıl etkilediğini anlattı.

Osmanlı’da kuş saraylarının aslında İslam’la kontaklı bir gelenek ve vakıf kültürünün yapıtları olduğunu belirten Dilbaz, “Hikayenin temelinde amel defterinin kapanmama ihtiyacı var. İslam dininde Hazreti Peygamberin meşhur bir hadisinde de belirttiği gibi, insanlar öldükten sonra onları kurtarabilecek bazı şeyler; ilim, hayırlı bir evlat ve güzel bir eserdir” dedi.

Dilbaz, Türk İslam sanatının doruğa çıktığı devirlerde Osmanlı toplumunda faydayı daima hale getirme şuurunun arttığını aktararak, toplumsal hayatın sürdürülebilmesine yönelik de çok sayıda vakıf kurulduğunu söyledi.

Geçmişte sokak hayvanlarının beslenmesi ve barınmasıyla ilgili kıymetli çalışmalar yapıldığına dikkati çeken Dilbaz, şu bilgileri verdi:

“Allah’ın dilsiz bazı canlıları var. Özellikle kış aylarında kuşların barınması için bazı yapılar düşünülmüş. İstanbul’da birinci kuş konutunun ne vakit yapıldığı net olarak bilinmiyor. Zira herkes bilir İstanbul’un makus tarihi, bir deprem, iki yangın… Dolayısıyla ahşap kuş evlerinden günümüze maalesef ulaşan yok. Ama taş şeklinde ya da mermerden oyulmuş kuş evlerini görmemiz mümkün. Kanuni Sultan Süleyman döneminden itibaren şehrin farklı yerlerinde yapılmış kuş evlerine rastlamak mümkün. Osmanlı’nın estetik sanatı, aslında günümüze pek çok şeyi taşıdı.”

“OSMANLI’DA ESTETİK BİR ZEVKTİ”

Kuş evlerinin genellikle tuğladan veya taştan yapıldığına ancak ilk örneklerin ahşap olduğuna işaret eden Dilbaz, “Osmanlı kuş sarayları, günümüzde pek çok ayrıntısını kaybettiğimiz estetik bir zevkti. Ecdat, bu sarayları yalnızca kuş içine girsin, yaz, kış burada kalsın, yumurtasını bıraksın ya da kendisini soğuktan, kardan, yağmurdan korusun, anlayışıyla yapsaydı, yalnızca dört duvar yapardı. Ecdat estetik bir zevk sahibi olduğu için bu kuş konutlarını hangi devirde yapıldıysa, o devrin mimari ögelerine uygun bir biçimde zarafet ve ayrıntıyla yapmış. Hasebiyle günümüze ulaşan kuş konutları kendi yapıldığı periyodun net bir biçimde mimari ve estetik zevkini gösteriyor” değerlendirmesinde bulundu.

Mehmet Dilbaz, önceki yüzyıllarda kış aylarının daha çetin geçtiğini, kar örtüsünün uzun süre erimeden durduğunu aktararak, “Kuş meskeni yalnızca estetik bir keyif için yapılmıyor. İki yüz yıl evvel İstanbul’da çok yoğun ve çok soğuk kışlar vardı. Soğuk ve yoğun kışlarda iki ay boyunca kar örtüsünün kalkmadığı iklimlerde, bu kuşların girip sığınabileceği, içinde hayatlarını devam ettirebileceği tek ortam kuş evleriydi” diye konuştu.

Vakıf kültürünün Osmanlı medeniyetinden çıkmış bir gelenek olduğunu vurgulayan Dilbaz, “Antik Roma’da bir vakıf kültürü yok. Günümüzde artık çağdaş devletler, Osmanlı’nın vakıf mantığını anladıktan sonra kendi içlerinde vakıflar kurarak bu şekilde hayır işleri için bazı çalışmalar başlattı. Ama hiçbir zaman bizim kadar detaycı bir vakıf anlayışı yok. Bir vakıf kuruluyor yurt dışında eğitim, burs veriyor. Fakat biz sokak hayvanlarını, serçeleri beslemek için vakıf yapıyoruz. Leyleklerin kırık kanadını tedavi etmek için vakıf kuruyoruz. Bursa’da leylek için hastane yapıyoruz. Buna misal bir örnek ben şu ana kadar görmedim yani dünyada bu türlü bir şey yok. Zati bu türlü bir şey olsa bunu allayıp pullayıp bütün dünyaya da anlatırlardı medya vasıtasıyla. Bizim kadar detaycısı yok.”

Tarihçi, yazar Dilbaz, Osmanlı medeniyetinin materyalist olmadığının altını çizerek, kurulan vakıfların üzerinden yüzyıllar geçse de insanlığa hizmet ettiğini vurguladı.

İstanbul’da başta tarihi yarımada olmak üzere pek çok semtte örnekleri görülen kuş evleri, “Kuş köşkü, “Kuş sarayı”, “Serçe sarayı” ve “Güvercinlik” isimleriyle anılıyor.

Çoğunlukla taş ve tuğladan işlenerek, inşa edilen kuş konutlarının rüzgar almamasına, güneşten ve yağmurdan korunmasına dikkat edildiği anlaşılıyor.

Üsküdar Valide Sultan Mescidi, Üsküdar Ayazma Mescidi, Eyüp Sultan Camii, Bali Paşa Mescidi, Şehzade Cami, Sultan Üçüncü Mustafa Türbesi, Büyük Selimiye Camii, Seyyid Hasan Paşa Medresesi, Sultan 1. Mahmud Mektebi ve Millet Yazma Eser Kütüphanesi üzere çok sayıda tarihi yapıda İstanbul’daki kuş konutu örnekleri görülebiliyor.